معده جایگاه هضم غذا

معده همسایگان متعددی دارد و البته بسته به این‌که معده پر باشد یا خالی، این همسایگان تغییر می‌کنند. در بالای معده، پرده دیافراگم قرار دارد که به واسطه آن، معده از قلب و ریه جدا می‌شود. در سمت چپ و بالایی معده هم طحال حضور دارد. در سمت راست فوقانی معده، کبد نشسته است. وقتی معده خالی است، کولون (روده بزرگ) عرضی نیز در بالای معده قرار می‌گیرد. سطح پشتی معده با قسمت بالای کلیه چپ، غدد فوق کلیوی و لوزالمعده مجاور است. معده محلی است برای تجمع و هضم اولیه غذاهای خورده‌شده. مواد غذایی در معده ۳ تا ۴ ساعت توقف می‌کنند و با ترشحات معده مخلوط می‌شوند. به این مخلوط، سوپ معدی یا کیموس می‌گویند. سوپ معدی یک ماده نیمه‌مایع است. البته مایعات بلعیده‌شده مثل آب، مستقیماً و در عرض چند دقیقه از معده و روده عبور می‌کنند. زمانی که این سوپ در حال شکل‌گیری است، دریچه بالایی معده بسته است و نمی‌گذارد محتویات معده به مری برگردد. پس از آماده شدن سوپ، تحت تاثیر pH اسیدی آن، دریچه پایینی معده باز می‌شود و محتویات معده وارد دوازدهه (قسمت ابتدایی روده کوچک) می‌شود. به علت اسیدی بودن محتویات معده، بروز زخم‌های مخاطی در دوازدهه شایع است. از دیگر وظایف معده، ترشح آنزیم‌های گوارشی، اسید معده و فاکتور ضد کم‌خونی است. 

● هضم غذا در معده

هضم غذا، که وظیفه اصلی معده است، به دو شکل مکانیکی و شیمیایی انجام می‌شود:

▪ هضم مکانیکی 

هضم مکانیکی توسط عضلات معده و حرکات منظم و مستمر آن صورت می‌گیرد. حرکت این عضلات بعد از ورود غذا به معده آغاز می‌شود و بر دو نوع است: حرکات دودی‌شکل و حرکات موضعی. حرکات دودی معده شبیه حرکات سایر قسمت‌های دستگاه گوارش است. غذا در طول لوله گوارش به وسیله توالی مداوم انقباضات عضلانی، یا همان حرکات دودی، به جلو رانده می‌شود. برای راندن لقمه غذا به جلو، عضلاتی که در پشت توده غذایی قرار دارند منقبض می‌شوند، در حالی که عضلات جلوی توده غذایی، شل می‌شوند. عملکرد این لایه عضلانی غیر ارادی است و توسط دستگاه عصبی خودکار، هورمون‌ها و پیام‌های شیمیایی موضعی کنترل می‌شود. اما حرکت موضعی در یک نقطه از معده آغاز و سپس به نقاط دیگر منتقل می‌شود. حرکات معده سبب ترشح شیره معده از دیواره‌ها و مخلوط شدن غذا با این شیره می‌شود و این یعنی هضم بهتر غذا. انقباضات دیواره معده، غذا را با آنزیم‌های گوارشی و اسیدکلریدریک مخلوط و آن را به یک توده نیمه‌مایع تبدیل می‌کند. 

▪ هضم شیمیایی 

سه ماده مختلف توسط سلول‌های معده ترشح می‌شود که به هضم شیمیایی کمک می‌کند. اسید کلریدریکِ ترشح‌شده باعث می‌شود آنزیم پپسینوژن فعال و تبدیل به پپسین شود. پپسین هم به نوبه خود پروتئین‌ها را به اجزای کوچک‌تر تجزیه می‌کند. در هر لیتر شیره معده حدود ۲ گرم اسید کلریدریک و ۱ گرم کلرورهای سدیم، پتاسیم و منیزیم، سولفات‌ها و فسفات‌های قلیایی خاکی وجود دارد. یکی از مواد آلی شیره معده، موسین است که از مخاط معده در برابر آنزیم‌ها محافظت می‌کند. احتمالاً ایجاد زخم معده ناشی از اختـلال در ترشـح موسیـن یا غیر فعال شدن آن توسط آنزیم‌های موسیناز و لیزوزیم است. آنزیم پپسین از سلول‌های اصلی دیواره معده به صورت پپسینوژن غیر ‌فعال ترشح می‌شود. سلول‌های اصلی دیواره معده نیز آنزیم رنین را ترشح می‌کنند. این آنزیم در مجاورت یون کلسیم، روی شیر اثر می‌کند و موجب انعقاد آن می‌شود و آن را در اختیار پپسین قرار می‌دهد. 

● شیره معده کی ترشح می‌شود؟

ترشحات معده در سه مرحله صورت می‌گیرد: مرحله اول، قبل از خوردن غذا و با دیدن یا بوییدن غذا آغاز می‌شود. مرحله دوم مرحله معدی است که با ورود غذا به معده آغاز و بیش از دو‌سوم کل ترشحات در این مرحله صورت می‌گیرد. در این حالت، اعصاب معده تحریک ، گاسترین ترشح و این هورمون موجب ترشح شیره معده می‌شود. مرحله سوم هم مرحله روده‌ای است که وجود غذا در ابتدای روده باریک موجب ترشح شیره معده می‌شود.

● وقتی گرسنه‌ایم 

هنگام گرسنگی، افراد دچار درد معده می‌شوند. این درد بیشتر حالت چنگ زدن دارد. در‌واقع انقباضات دودی و مخلوط‌کننده، تنها انقباضات معده نیستند. سومین نوع انقباضات معده، همین انقباضات گرسنگی است. وقتی معده برای مدت طولانی خالی بماند، امواج دودی ریتمیکی در تنه معده ایجاد می‌شود. این امواج با یکدیگر پیوند می‌خورند و یک انقباض مداوم را به‌ وجود می‌آورند که حدود ۲ تا ۳ دقیقه به طول می‌انجامد. این انقباض در افراد سالم بسیار قدرتمند است و زمانی که قند خون پایین بیاید، شدیدتر هم می‌شود. دردهای گرسنگی معمولاً زودتر از ۱۲ تا ۲۴ ساعت پس از صرف آخرین وعده غذایی به وجود نمی‌آیند و اگر آدم غذا نخورد، ظرف ۳ تا ۴ روز به حداکثر شدت خود می‌رسد و سپس ضعیف می‌شود. این انقباضات به نوعی فرد را تحریک می‌کند تا زودتر غذا بخورد.

● معده و چاقی 

یکی از فرایندهای سیری بعد از غذا خوردن، افزایش حجم معده و تحریک گیرنده‌های عصبی جدار معده در اثر فشار مواد غذایی خورده‌شده است. به‌طور طبیعی وقتی شما غذا می‌خورید، معده متسع می‌شود و فشار داخل آن افزایش می‌یابد. به این ترتیب، مغز می‌فهمد که باید غذاخوردن متوقف شود. خوردن غذای زیاد در درازمدت باعث افزایش حجم و ظرفیت معده می‌شود. از طرف دیگر، تحقیقات نشان می‌دهد که گیرنده‌های عصبی جدار معده در افراد چاق نسبت به افراد لاغر دیرتر تحریک می‌شود. این مسأله باعث می‌شود تا قبل از این‌که فشار معده این افراد بالا برود، غذای بیشتری در معده جا بگیرد. در حقیقت، شخص چاق بدون این فشار احساس پری یا سیری نمی‌کند. اما با این معده بزرگ چه باید کرد؟ آیا می‌شود آن را کوچک کرد؟ این کار شدنی است، اما باید زیر نظر پزشک انجام بگیرد. استفاده از یک رژیم غذایی صحیح که در آن مقدار و حجم غذا به خوبی تعریف شده باشد، به کوچک شدن معده کمک می‌کند. به علاوه، آموزش‌های لازم برای تغییر در رفتارهای غلط غذایی نیز باید به فرد داده شود. رژیم‌های غذایی نامناسب و غیر علمی مقدار و حجم غذا را یک‌باره و سریع کاهش می‌دهند. این رژیم‌ها که متأسفانه تبلیغات وسیعی هم روی آن‌ها انجام می‌شود، کاهش سریع وزن را در پی دارند اما در بلند‌مدت کمکی به فرد نمی‌کنند و وزن او دوباره به حالت اول برمی‌گردد. این‌گونه رژیم‌ها هیچ‌گونه تغییری را در سیستم گوارشی افراد چاق ایجاد نمی‌کنند. رژیم غذایی مناسب در درازمدت باعث سازش سیستم گوارش با مقدار غذای خورده‌شده و تغییر حجم و توده دستگاه گوارش می‌شود. به این ترتیب، معده این افراد در درازمدت توانایی پذیرش حجم زیاد مواد غذایی را نخواهد داشت.

● زخم معده از کجا می‌آید؟

زخم معده، در‌واقع آسیبی است که به مخاط معده وارد می‌شود و در پیدایش آن، اسید و پپسین معده نقش مهمی دارند. اولین ‌بار در سال ۱۸۳۵ میلادی، محققی به نام جین کوویلیه، منظره میکروسکپی زخم معده را توصیف کرد و به همین جهت زخم معده در آن زمان بیماری کوویلیه نام گرفت. با آغاز قرن بیستم، شیوع این بیماری بسیار زیاد شد، به گونه‌ای که به یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مهم انسان تبدیل شد. در حال حاضر نیز به نظر می‌رسد شیوع زخم معده در جامعه غربی در مردان ۱۰ درصد و در زنان ۴ درصد باشد. درد در ناحیه وسط و بالای شکم، زیر استخوان جناغ، شایع‌ترین علامت زخم معده است. کیفیت درد اغلب به صورت تیز، سوزشی یا مالشی است ولی ممکن است گاهی حالت مبهم و با حدود نامشخص نیز داشته باشد.

● زخم معده و رژیم غذایی 

در گذشته، رژیم‌ها و برنامه‌های غذایی پیچیده‌ای برای بیماران مبتلا به زخم معده تجویز می‌شد. هنوز هم خیلی‌ها فکر می‌کنند که برای درمان زخم معده باید غذاهای ساده نظیر گوشت آب‌پز و سوپ‌ مصرف کرد و دور غذاهای سرخ‌شده و ادویه را خط کشید. اما امروزه مشخص شده که هیچ رژیم غذایی خاصی موجب تسریع بهبود زخم نمی‌شود و هیچ رژیم غذایی خاصی نیز بهبود آن را به تأخیر نمی‌اندازد. تنها کافئین و الکل است که در این بیماران اصلاً نباید استفاده شود.

● باکتری‌های ساکن معده

معده هر روز با اسید شستشو می‌شود. شیره معده نه تنها اسیدی است، بلکه حاوی آنزیم‌های گوارشی هم هست؛ همان آنزیم‌هایی که پروتئین‌های غذا را تجزیه می‌کنند و البته باکتری‌ها را هم به همان سرنوشت دچار می‌کنند. دانشمندان سال‌ها تصور می‌کردند که به دلیل همین خواص ضد میکروبی شیره معده، معده یک محیط استریل و عاری از میکروب به حساب می‌آید اما کشف باکتری هلیکوباکتر در سال ۱۹۸۳ به افسانه عاری از میکروب بودن معده پایان داد. هلیکوباکتر پیلوری یک باکتری مارپیچی است که نه تنها از اسید معده گریزان نیست، بلکه درست برعکس، محل زندگی‌اش را درست در همان نقطه‌ای انتخاب کرده که قتلگاه دیگر باکتری‌ها به حساب می‌آید؛ یعنی معده و ابتدای روده کوچک. البته این میکروب ضد ضربه نیست، بلکه موقعیت‌شناس است. واقعیت این است که هلیکوباکتر پیلوری برای آن‌که از شر شیره معده در امان باشد، در موکوس یعنی همان لایه محافظت‌کننده مخاط معده زندگی می‌کند و هنر دیگرش این است که اگر مقداری از اسید معده به زیر منطقه محافظت‌شده نفوذ کند، او به وسیله آنزیمی که ترشح می‌کند و «اوره‌آز» نام دارد، باعث تبدیل اوره (که به مقدار زیاد در شیره معده وجود دارد) به آمونیاک و بی‌کربنات می‌شود. هر دوی این‌ها خاصیت قلیایی دارند و اسید معده را خنثی می‌کنند. زندگی کردن در لایه موکوس معده برای هلیکوباکتر امتیاز دیگری هم به همراه دارد و آن، این‌که سیستم دفاعی بدن نمی‌تواند علیه آن عمل کند. یعنی در‌واقع جایی زندگی می‌کند که دست هیچ گلبول سفیدی به آن نمی‌رسد. البته این به آن معنا نیست که بدن هیچ واکنشی در برابر حضور هلیکوباکتر در موکوس معده نشان نمی‌دهد. اتفاقاً سیستم دفاعی بدن، تعداد زیادی گلبول سفید را به جایی که باکتری حضور دارد، می‌فرستد و درست به همین دلیل است که حضور هلیکوباکتر باعث ایجاد التهاب در معده می‌شود. در‌واقع هلیکوباکتر پیلوری، باکتری‌ای است که آن را مسؤول التهاب معده و حتی زخم معده می‌دانند. تحقیقات نشان می‌دهند که زخم‌های معده در ۹۰ درصد موارد همراه عفونت هلیکوباکتر پیلوری بوده‌اند و در بیشتر آن‌ها با ریشه‌کن‌ شدن این میکروب، زخم نیز پسرفت کرده است. همچنین معلوم شده که در ۸۵ تا ۹۰ درصد بیماران مبتلا به زخم دوازدهه (ابتدای روده کوچک) نیز این باکتری در محل آسیب حضور داشته است. نحوه انتقال این بیماری هنوز کاملاً معلوم نشده است. دانشمندان حدس می‌زنند آلودگی با هلیکوباکتر از طریق دهان به دیگران سرایت می‌کند. حتی آب و غذای آلوده به بزاق افراد مبتلا نیز می‌تواند آلودگی را به دیگران منتقل کند. محققان می‌گویند از آن جایی که در کشورهای در حال توسعه استانداردهای بهداشتی پایین‌تر است، تقریباً همه افراد در این کشور‌ها تا سنین بزرگسالی به هلیکوباکتر آلوده می‌شوند. این ادعا یعنی این‌که هلیکوباکتر پیلوری در معده دست کم نیمی از مردم جهان حضور دارد.

● الفبای معده

معده یکی از اعضای داخلی بدن و شبیه کیسه یا گلابی است. دیواره‌هایش عضلانی و داخلش نیز از یک لایه بافت مخاطی پوشیده شده که وظیفه‌اش ترشح اسید و آنزیم‌های گوارشی است. معده با حرکات موجی‌شکل خاص خود باعث مخلوط شدن غذا با اسید و آنزیم‌های گوارشی می‌شود و به خرد کردن و آسیاب کردن ذرات غذایی کمک می‌‌کند. طول معده ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر است و ضخامتش ۲ تا ۳ میلی‌متر. معده در بالا و سمت چپ حفره شکمی، درست زیر دیافراگم قرار دارد. گشادترین بخش لوله گوارش محسوب می‌شود و در بدو تولد حدود ۳۰ میلی‌لیتر گنجایش دارد. این ظرفیت در بزرگسالان به ۱ تا ۵/۱ لیتر می‌رسد. ظرفیت معده در برخی افراد به ۴ لیتر هم می‌رسد. موقعیت و شکل معده ثابت نیست و تا حد زیادی به حالت بدن، میزان محتویات معده، فشار اندام‌های مجاور و انقباض معدی وابسته است. انتهای بالای معده توسط مری به سمت دیافراگم کشیده می‌شود و انتهای پایینی آن به علت اتصال به دوازدهه تا حدودی متحرک است. معده توسط دو دریچه محدود می‌شود؛ یکی دریچه ورودی معده که در محل اتصال معده به مری قرار دارد و به آن دریچه تحتانی مری یا دریچه مروی ـ معدی می‌گویند و دیگری که در انتهای معده، یعنی محل اتصال معده به دوازدهه قرار دارد و به دریچه پیلور موسوم است. در اتاق تشریح، معده ۴ ناحیه قابل تشخیص دارد که عبارتند از: کاردیا (cardia) در محل اتصال به مری، فوندوس (fundus) یا طاق معده که فضایی برای تجمع موقت هوا در معده است، تنه معده (body) و پیلور (pylorus) یا باب‌المعده که در محل اتصال معده به دوازدهه قرار دارد. 

● سیگار و زخم معده 

یکی از علل افزایش قابل توجه زخم معده در اوایل قرن بیستم مصرف سیگار است. مطالعات متعددی ارتباط بین سیگار و بروز زخم را ثابت کرده است. 

بر اساس تحقیقات انجام‌گرفته مشخص شده است که:

الف) احتمال پیدایش زخم معده در سیگاری‌ها بیشتر از غیر سیگاری‌ها است و این خطر متناسب با مصرف سیگار است.

ب) سیگار کشیدن باعث اختلال در ترمیم زخم و تسهیل عود آن می‌شود.

ج) سیگار باعث افزایش عوارض زخم و نیاز بیشتر به جراحی می‌شود. د) مرگ‌و‌میر ناشی از زخم معده در سیگاری‌ها بیشتر است.▪ تُرش نکنید!

ترش کردن یا سوزش سر دل، از آن علایمی است که اکثر آدم‌ها تجربه‌اش را داشته‌اند. این حالت بر اثر برگشت محتویات معده به مری ایجاد می‌شود. برای جلوگیری از این حالت، توصیه می‌شود ۱۱ توصیه زیر را به کار ببندید:

۱) از افراط در دراز کشیدن، خم شدن یا بلند کردن اشیای سنگین بلافاصله پس از صرف غذا اجتناب کنید.

۲) تمرینات شکمی را پس از صرف غذا محدود کنید.

۳) لباس‌های گشاد بپوشید و از به تن کردن لباس‌های تنگ یا سفت بستن کمربند خودداری کنید.

۴) چنان‌چه اضافه‌وزن دارید، وزنتان را کاهش دهید.

۵) از مصرف غذاهای پرچرب خودداری کنید.

۶) از مصرف شکلات، نعناع، غذاهای تند و ادویه‌دار، غذاهای اسیدی (مرکبات، آناناس، گوجه‌فرنگی و فرآورده‌های آن)، نوشیدن چای و قهوه (و هرگونه نوشیدنی کافئین‌دار)، سرکه و مشروبات الکلی، به خصوص قبل از خواب اجتناب کنید.

۷) سیگار را کنار بگذارید. 

۸) غذای روزانه‌تان را در وعده‌های متعدد اما کم‌حجم و سبک بخورید.

۹) از مصرف غذا حداقل ۲ تا ۳ ساعت قبل از خواب پرهیز کنید. 

۱) ۰ از مصرف بی‌رویه قرص‌های ضد‌التهاب غیر استروییدی (نظیر آسپرین، ناپروکسن و ایبوپروفن) اجتناب کنید.

۱۱) سر تـختخـواب خـود را به اندازه ۱۵ تا ۲۵ سانتی‌متر بالا بیاورید یا این‌که یک جسم کوه‌مانند را زیر تشک‌ تخت‌‌تان قرار دهید. بد نیست بدانید که قرار دادن چند بالش زیر سر یا کتف، تأثیر چندانی در این خصوص ندارد.

● معده ناپلئونی

حتماً تا به حال عکس ناپلئون بناپارت، امپراطور ماجراجوی فرانسه، در حالی‌که دستش را 

روی معده‌اش قرار داده، دیده‌اید. این امپراطور کشورگشا همیشه با معده‌ خودش در جدال بود و سرانجام هم در نبرد با معده مغلوب شد. محققان سال‌های زیادی را صرف حل معمای مرگ ناپلئون کردند. او در سن ۵۲ سالگی، در حالی که به جزیره «سنت هلن» در جنوب اقیانوس اطلس تبعید شده بود فوت کرد. از آن زمان، بسیاری معتقدند که ناپلئون را مسموم کرده بودند. طرفداران این نظریه می‌گویند که در موهای ناپلئون پس از مرگ وی آرسنیک کشف شده است. در مقابل، برخی نیز می‌گویند در موهای ناپلئون سال‌ها قبل از مرگ وی نیز چنین ماده‌ای کشف شده بود. در آن زمان از این ماده شیمیایی برای تطهیر ظروف مخصوص شراب استفاده می‌شد و بر طبق شواهد تاریخی، ناپلئون شراب‌خوار قهاری بوده است. البته فرضیه‌های دیگری هم مطرح است از جمله این‌که ناپلئون به ‌دلیل ابتلا به بیماری سوزاک، آرسنیک را به ‌عنوان دارو مصرف می‌کرده است. اما تحقیقات جدید بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از کالبد‌شکافی نشان می‌دهد که مرگ ناپلئون در اثر سرطان معده بوده و به این ترتیب، نظریه‌های مربوط به قتل عمد ناپلئون رد می‌شود. سابقه خانوادگی ابتلا به سرطان در خانواده بناپارت هم حاکی از آن است که پدر ناپلئون نیز در اثر سرطان درگذشته بود. به این ترتیب، رازی که ۲۰۰ سال به صورت سؤال مطرح بود، سرانجام آشکار شد.